Bạn có bao giờ thấy mình hành xử khác thường khi ở một vị trí mới không? Hay bạn từng ngạc nhiên khi thấy một người bạn hiền lành bỗng trở nên cứng rắn khi làm quản lý? Đây chính là sức mạnh của vai trò xã hội – một khía cạnh thú vị trong tâm lý học xã hội mà chúng ta sẽ cùng khám phá trong bài viết này.
I. Vai trò xã hội là gì?
Theo định nghĩa trong tâm lý học xã hội, vai trò xã hội là “dạng thức hành vi được kỳ vọng ở một người đang đảm nhận một vị trí xã hội cụ thể” [1]. Nói cách khác, đó là những hành vi, thái độ mà xã hội mong đợi ở một người trong một vị trí nhất định. Ví dụ, chúng ta kỳ vọng bác sĩ sẽ mặc áo blouse trắng, hỏi bệnh nhân một số câu hỏi cụ thể, và kê đơn thuốc. Đây chính là vai trò xã hội của một bác sĩ.
II. Sức mạnh của vai trò xã hội
Vai trò xã hội có sức mạnh to lớn trong việc định hình hành vi của con người. Một ví dụ kinh điển minh họa cho điều này là thí nghiệm nhà tù Stanford của Philip Zimbardo năm 1971 [2]. Trong thí nghiệm này, các sinh viên được phân ngẫu nhiên vào vai “quản ngục” hoặc “tù nhân” trong một nhà tù giả lập. Kết quả cho thấy, chỉ sau vài ngày, những sinh viên đóng vai “quản ngục” đã bắt đầu có những hành vi bạo lực và lạm dụng quyền lực đối với “tù nhân”, mặc dù trước đó họ đều là những người bình thường, không có xu hướng bạo lực.
Thí nghiệm này cho thấy vai trò xã hội có thể thay đổi hành vi con người một cách đáng kể, ngay cả khi vai trò đó chỉ là tạm thời và giả lập.
III. Tác động của vai trò xã hội đến hành vi
Vai trò xã hội có thể mang lại cả tác động tích cực và tiêu cực:
- Tích cực: Vai trò xã hội giúp xã hội vận hành trơn tru, tạo ra trật tự và ổn định. Khi mọi người thực hiện đúng vai trò của mình, các tương tác xã hội trở nên dễ dàng và dự đoán được hơn.
- Tiêu cực: Tuy nhiên, vai trò xã hội cũng có thể dẫn đến những hậu quả không mong muốn: a. Hành vi phi đạo đức: Như trong thí nghiệm Stanford, người ta có thể thực hiện những hành vi gây hại khi họ cảm thấy vai trò của mình cho phép hoặc thậm chí yêu cầu điều đó. b. Mất đi bản sắc cá nhân: Khi quá tập trung vào vai trò, người ta có thể quên mất giá trị và niềm tin cá nhân của mình. c. Xung đột vai trò: Khi một người phải đảm nhận nhiều vai trò khác nhau (ví dụ: vừa là nhân viên, vừa là cha/mẹ, vừa là con), có thể xảy ra xung đột giữa các kỳ vọng khác nhau.
IV. Làm thế nào để không bị cuốn theo vai diễn?
- Nhận thức về vai trò xã hội và ảnh hưởng của nó Bước đầu tiên là nhận thức rõ về vai trò của mình và những kỳ vọng gắn liền với nó. Hãy tự hỏi: “Tôi đang hành động theo ‘kịch bản’ nào?” Điều này giúp bạn nhận biết khi nào mình đang bị vai trò chi phối quá mức.
- Phát triển tư duy phản biện Đừng chấp nhận mọi kỳ vọng một cách mù quáng. Hãy đặt câu hỏi về tính hợp lý của chúng và xem xét các hậu quả có thể xảy ra của hành động của bạn.
- Duy trì ý thức về bản sắc cá nhân Xác định rõ giá trị cốt lõi của bản thân và thường xuyên tự đánh giá hành vi của mình dựa trên các giá trị này. Điều này giúp bạn giữ vững bản sắc cá nhân ngay cả khi đang thực hiện vai trò xã hội.
- Phát triển sự đồng cảm Cố gắng hiểu quan điểm của người khác và nhận ra rằng mọi người đều có nhiều vai trò khác nhau. Điều này giúp bạn có cái nhìn toàn diện hơn và tránh phán xét người khác chỉ dựa trên một vai trò cụ thể của họ.
- Học cách từ chối một cách lịch sự khi cần thiết Biết cách nói “không” với những yêu cầu không phù hợp và giải thích lý do một cách rõ ràng, tôn trọng. Kỹ năng này rất quan trọng để bạn không bị cuốn theo những kỳ vọng không phù hợp với giá trị cá nhân của mình.
- Tìm kiếm sự hỗ trợ Đừng ngần ngại chia sẻ với người tin cậy về những khó khăn khi đảm nhận vai trò. Nếu cần, hãy tham gia các nhóm hỗ trợ hoặc tìm kiếm tư vấn chuyên nghiệp.
Kết luận
Vai trò xã hội là một phần không thể thiếu trong cuộc sống của chúng ta. Chúng giúp xã hội vận hành trơn tru, nhưng cũng có thể gây ra những tác động tiêu cực nếu chúng ta không cẩn thận. Bằng cách nhận thức rõ về sức mạnh của vai trò xã hội và áp dụng các chiến lược đã đề cập, chúng ta có thể cân bằng giữa việc thực hiện tốt vai trò xã hội và giữ vững bản sắc cá nhân của mình.
Hãy nhớ rằng, mặc dù vai trò xã hội quan trọng, nhưng chính bạn mới là người quyết định cuối cùng về hành vi của mình. Đừng để vai diễn cuốn bạn đi – hãy là đạo diễn cho chính cuộc đời mình!
Câu hỏi thảo luận:
- Bạn đã từng trải nghiệm tình huống nào mà vai trò xã hội ảnh hưởng mạnh đến hành vi của mình?
- Theo bạn, làm thế nào để xã hội có thể giảm thiểu tác động tiêu cực của vai trò xã hội?
Tài liệu tham khảo:
[1] Kalat, J.W. (2015). Introduction to psychology (11th ed). Social Psychology. Chapter 13.
[2] Zimbardo, P. G. (1971). The power and pathology of imprisonment. Congressional Record. (Serial No. 15, 1971-10-25). Hearings before Subcommittee No. 3, of the Committee on the Judiciary, House of Representatives, Ninety-Second Congress, First Session on Corrections, Part II, Prisons, Prison Reform and Prisoner’s Rights: California. Washington, DC: U.S. Government Printing Office.
