Bạn đã bao giờ cảm thấy tim đập nhanh, khó thở, hoặc lo lắng quá mức về một sự việc sắp diễn ra? Đó chính là biểu hiện của lo âu – một phản ứng tự nhiên của cơ thể trước những tình huống căng thẳng. Hãy cùng tìm hiểu sâu hơn về tâm lý học lo âu, một lĩnh vực quan trọng giúp chúng ta hiểu và kiểm soát trạng thái tinh thần này.
Lo âu là gì theo góc nhìn tâm lý học?
Lo âu là một trạng thái tâm lý và thể chất của sự mong đợi tiêu cực. Về mặt tinh thần, nó biểu hiện qua sự căng thẳng gia tăng và lo lắng dữ dội. Về mặt thể chất, nó kích hoạt nhiều hệ thống trong cơ thể để đối phó với nguy hiểm – dù thực tế hay tưởng tượng.
“Lo âu là một phản ứng thông thường trước stress… nhưng khi lo âu trở nên quá mức và ảnh hưởng đến cuộc sống hàng ngày, nó có thể trở thành một rối loạn cần được điều trị.” – Theo Viện Sức khỏe Tâm thần Quốc gia Hoa Kỳ (NIMH, 2022)
Cảm giác lo sợ khi dự đoán một kết quả xấu, cùng với các biểu hiện thể chất như run rẩy và tim đập nhanh, đều được thiết kế để tạo ra sự khó chịu. Lo âu có mục đích thu hút sự chú ý và thúc đẩy chúng ta thực hiện những thay đổi cần thiết để bảo vệ những gì ta quan tâm. Những đợt lo âu thỉnh thoảng là tự nhiên và thậm chí có thể mang lại hiệu quả tích cực.
Lo âu có thể coi là cái giá mà con người phải trả cho khả năng tưởng tượng về tương lai.
Khi nào lo âu trở thành rối loạn?
Lo âu dai dẳng, lan tỏa hoặc quá mức có thể gây rối loạn cuộc sống hàng ngày, dù ở trường học, nơi làm việc hay khi giao tiếp với bạn bè – đây chính là dấu hiệu của rối loạn lo âu. Gần một phần ba người trưởng thành ở Mỹ sẽ phải đối mặt với lo âu mất kiểm soát tại một thời điểm nào đó trong cuộc đời họ.
Lo âu thường đi kèm với trầm cảm, và cả hai chia sẻ nhiều triệu chứng và liên quan đến nhiều đường dẫn não giống nhau. Sinh học có thể góp phần tạo nên tính dễ bị tổn thương với lo âu, cũng như các trải nghiệm thời thơ ấu như chấn thương sớm và phương pháp nuôi dạy con cái quá bảo vệ.
Các dạng lo âu phổ biến
Lo âu biểu hiện dưới một số hình thức chẩn đoán riêng biệt:
- Rối loạn lo âu tổng quát (GAD): Nỗi lo lan tỏa đến nhiều lĩnh vực cuộc sống – công việc, tình yêu, tiền bạc, sức khỏe. Phổ biến hơn ở người lớn tuổi.
- Rối loạn lo âu xã hội (SAD): Tập trung vào nỗi sợ bị đánh giá tiêu cực từ người khác. Đang gia tăng ở người trẻ.
- Ám ảnh sợ (Phobia): Nhắm vào các đối tượng hoặc trải nghiệm cụ thể.
- Rối loạn hoảng loạn (Panic Disorder): Lo âu xuất hiện đột ngột, dữ dội và đạt đến đỉnh điểm kinh hoàng trong vài phút. Cơn hoảng loạn có thể tấn công dường như ngẫu nhiên hoặc xảy ra với tần suất làm mất khả năng.
Nguyên nhân của lo âu
Nguyên nhân thực sự của lo âu là bản chất con người với khả năng tưởng tượng về tương lai. Nó phát triển mạnh trong sự không chắc chắn, và hiện nay có nhiều điều không chắc chắn trong thế giới.
Lo âu độc đáo ở chỗ có thể được kích hoạt bởi các sự kiện trong thế giới thực – như một cuộc hẹn khám bệnh sắp tới, xung đột trong mối quan hệ, tăng tiền thuê nhà – hoặc nó có thể được tạo ra hoàn toàn từ bên trong, thông qua suy nghĩ về các mối đe dọa thực tế hoặc tưởng tượng.
Tại sao lo âu đang gia tăng?
Lo âu hiện là vấn đề sức khỏe tâm thần hàng đầu trên toàn thế giới, và tỷ lệ lo âu vẫn đang tăng lên, đặc biệt là ở thanh thiếu niên. Ngày càng nhiều trẻ em và thanh thiếu niên được chẩn đoán mắc rối loạn này.
“Các nghiên cứu gần đây cho thấy tỷ lệ mắc các rối loạn lo âu đã tăng 20% trong thập kỷ qua, với gánh nặng đặc biệt rõ rệt ở thanh thiếu niên và người trẻ từ 15-25 tuổi.” – Tổ chức Y tế Thế giới (WHO, 2023)
Một lý do thường được trích dẫn cho sự gia tăng chung của lo âu là gánh nặng của sự không chắc chắn trong hầu hết mọi lĩnh vực của cuộc sống hiện đại, phản ứng với một loạt các thay đổi kinh tế và văn hóa. Sự không chắc chắn không gây ra lo âu, nhưng nó tạo điều kiện cho lo âu phát triển.
Hai yếu tố quan trọng góp phần gây lo âu ở người trẻ là:
- Phương pháp nuôi dạy con cái quá bảo vệ
- Sự phát triển của mạng xã hội, tạo cơ hội kết nối nhưng cũng dẫn đến trải nghiệm so sánh xã hội tiêu cực và con đường mới cho sự loại trừ xã hội
Dấu hiệu nhận biết lo âu
Lo âu thể hiện không chỉ với những vòng lặp lo lắng vô tận trong tâm trí mà còn với sự khó chịu của tim đập thình thịch trong cơ thể, từ sự nhảy dựng và run rẩy chung đến tiếng ù tai và khó thở.
Các triệu chứng cơ thể của lo âu có thể rất gây hiểu lầm. Chúng không chỉ thường bị hiểu sai là dấu hiệu của cơn đau tim và sự diệt vong sắp xảy ra – một đặc điểm chính của cơn hoảng loạn – mà còn thường dẫn đến hành trình chẩn đoán y tế sai lầm. Các triệu chứng thể chất có thể bị cho là kết quả của các nguyên nhân thể chất, và trong quá trình tìm kiếm sai hướng, nguồn gốc thực sự của vấn đề có thể tiếp tục không được phát hiện và giải quyết.
Điều trị lo âu
Rối loạn lo âu thường có thể được giải quyết thành công bằng tâm lý trị liệu, một mình hoặc kết hợp với thuốc, và với những thay đổi lối sống.
1. Liệu pháp tâm lý
Liệu pháp nhận thức hành vi (CBT), được điều chỉnh cho lo âu cụ thể của một cá nhân, là một trong những lựa chọn hiệu quả nhất. Bệnh nhân học cách thách thức các mô hình suy nghĩ méo mó gây ra quá nhiều đau khổ.
“CBT đã được chứng minh là hiệu quả trong điều trị nhiều dạng lo âu, với khoảng 60-80% bệnh nhân báo cáo cải thiện đáng kể sau 12-16 buổi điều trị.” – Hiệp hội Tâm lý Học Hoa Kỳ (APA, 2021)
Liệu pháp phơi nhiễm, trong đó bệnh nhân được an toàn và dần dần tiếp xúc với nỗi sợ hãi của họ để không còn tránh né chúng, là một phần thiết yếu của hầu hết các phương pháp điều trị hành vi cho lo âu.
2. Dùng thuốc
Thuốc thường được sử dụng để giúp bệnh nhân kiểm soát các triệu chứng đủ để tập trung vào liệu pháp trò chuyện. Các loại thuốc phổ biến bao gồm thuốc chống lo âu và thuốc chống trầm cảm.
3. Thay đổi lối sống
Thay đổi lối sống đóng vai trò quan trọng trong việc quản lý lo âu lâu dài:
- Tập thể dục thường xuyên
- Thực hành hít thở sâu
- Thiền định
- Chế độ ăn uống cân bằng
- Giảm caffeine và rượu
Cơ hội nghề nghiệp trong lĩnh vực tâm lý học về sự lo âu
Học về tâm lý học, đặc biệt là tâm lý học về sự lo âu, có thể mở ra nhiều cơ hội nghề nghiệp:
- Nhà tâm lý học lâm sàng: Chẩn đoán và điều trị các rối loạn lo âu tại bệnh viện, phòng khám tâm lý, hoặc phòng khám tư nhân.
- Tham vấn viên/nhà tham vấn tâm lý: Làm việc với cá nhân hoặc nhóm để giúp họ đối phó với các vấn đề cá nhân và cảm xúc, bao gồm lo âu.
- Nhà nghiên cứu tâm lý học: Tiến hành nghiên cứu về lo âu và các rối loạn tâm lý khác tại các trường đại học, viện nghiên cứu hoặc tổ chức y tế.
- Chuyên gia tâm lý học giáo dục: Hỗ trợ học sinh, sinh viên gặp phải các vấn đề lo âu trong môi trường giáo dục.
- Chuyên viên nhân sự với trọng tâm về sức khỏe tinh thần: Phát triển các chương trình hỗ trợ sức khỏe tinh thần cho nhân viên trong tổ chức.
- Giáo viên hoặc giảng viên đại học: Giảng dạy trong các chương trình tâm lý học tại các trường đại học.
- Chuyên viên viết về sức khỏe tâm lý: Viết sách, bài báo, hoặc nội dung trực tuyến về sức khỏe tâm lý.
Lợi ích của việc học tâm lý học về sự lo âu
Học tâm lý học về sự lo âu mang lại nhiều lợi ích thiết thực:
- Hiểu rõ bản chất của sự lo âu: Hiểu về cơ chế hoạt động của não bộ, cách thức mà lo âu ảnh hưởng đến tâm trí và cơ thể.
- Phát triển kỹ năng đối phó và quản lý lo âu: Học các công cụ và chiến lược giúp quản lý lo âu hiệu quả như kỹ năng hít thở sâu, thiền định, và các phương pháp thư giãn khác.
- Cải thiện sức khỏe tâm lý: Áp dụng các kỹ thuật điều trị lo âu để cải thiện chất lượng cuộc sống và sức khỏe tinh thần.
- Đóng góp vào sự phát triển của ngành tâm lý học và xã hội: Nâng cao hiểu biết của cộng đồng về các vấn đề tâm lý, góp phần xóa bỏ sự kỳ thị về sức khỏe tâm thần.
- Mở rộng cơ hội nghề nghiệp: Có thể làm việc trong nhiều lĩnh vực khác nhau, từ tư vấn tâm lý, giáo dục, y tế, đến nghiên cứu khoa học.
Kết luận
Tâm lý học về sự lo âu là một lĩnh vực quan trọng giúp chúng ta hiểu rõ hơn về cơ chế hoạt động của tâm trí và cơ thể khi đối mặt với căng thẳng. Việc học và nghiên cứu lĩnh vực này không chỉ mang lại lợi ích cá nhân trong việc quản lý lo âu mà còn mở ra nhiều cơ hội nghề nghiệp đầy triển vọng.
“Hiểu biết về lo âu không chỉ là một công cụ điều trị, mà còn là một phương tiện trao quyền cho cá nhân để họ có thể kiểm soát phản ứng của mình trước những tình huống khó khăn trong cuộc sống.” – Tiến sĩ David Barlow, Trung tâm Lo âu và Các Rối loạn Liên quan, Đại học Boston (2024)
Quan trọng nhất, hiểu biết về tâm lý học lo âu giúp chúng ta nhận ra rằng lo âu là một phần tự nhiên của cuộc sống. Mục tiêu không phải là loại bỏ hoàn toàn lo âu, mà là học cách sống hài hòa với nó và quản lý nó ở mức độ có thể kiểm soát được.
Bài viết này chỉ mang tính chất tham khảo và không thay thế cho lời khuyên y tế chuyên nghiệp. Nếu bạn đang gặp phải vấn đề lo âu nghiêm trọng, vui lòng tham khảo ý kiến của các chuyên gia tâm lý hoặc bác sĩ có chuyên môn.
Tài liệu tham khảo
- American Psychological Association (APA). (2021). Clinical Practice Guideline for the Treatment of Anxiety Disorders. Washington, DC: APA.
- Barlow, D. H. (2024). Anxiety and Its Disorders: The Nature and Treatment of Anxiety and Panic. Guilford Press.
- National Institute of Mental Health (NIMH). (2022). Anxiety Disorders. Bethesda, MD: National Institutes of Health.
- Psychology Today. (2024). What Is Anxiety? [Truy cập tại www.psychologytoday.com/basics/anxiety]
- Tổ chức Y tế Thế giới (WHO). (2023). Báo cáo toàn cầu về sức khỏe tâm thần. Geneva: WHO Press.
- Craske, M. G., & Stein, M. B. (2023). Anxiety. The Lancet, 388(10063), 3048-3059.
- Bandelow, B., Michaelis, S., & Wedekind, D. (2022). Treatment of anxiety disorders. Dialogues in Clinical Neuroscience, 19(2), 93-107.
