“GIẢI MÔ GIẤC MƠ

Biên tập: Nguyễn Thảo

Hàng ngàn năm qua, giấc mơ vẫn luôn là khía cạnh thú vị và đầy bí ẩn trong đời sống của loài người. Giấc mơ cũng được xem là cánh cửa để bước vào thế giới nội tâm của một người, là nguồn gây cảm hứng cho văn chương, điện ảnh, và nghệ thuật nói chung. Chúng ta cũng dành ⅓ cuộc đời mình trong giấc ngủ và dánh khoảng ⅕ thời gian ngủ để cũng đắm chìm trong thế giới của những giấc mơ đa dạng, kỳ diệu và đôi khi không kém phần kỳ quặc.[1] Có rất nhiều điều chưa biết về giấc mơ và giấc ngủ, nhưng những gì các nhà khoa học biết là gần như mọi người đều mơ mỗi khi họ ngủ, tổng cộng khoảng hai giờ mỗi đêm, cho dù họ có nhớ nó khi thức dậy hay không.[2]

1, Giấc mơ là gì?

Giấc mơ bao gồm những hình ảnh, suy nghĩ và cảm xúc diễn ra trong khi ngủ. Những giấc mơ có thể từ cực kỳ mãnh liệt hoặc xúc động đến rất mơ hồ, thoáng qua, khó hiểu hoặc thậm chí nhàm chán. Một số giấc mơ là niềm vui, trong khi những giấc mơ khác đáng sợ hoặc buồn bã. Đôi khi những giấc mơ dường như có một câu chuyện rõ ràng, trong khi nhiều giấc mơ khác dường như chẳng có ý nghĩa gì cả.

2,  Giấc mơ diễn ra như thế nào?

Giấc mơ có thể diễn ra trong bất kỳ giai đoạn nào của giấc ngủ, 

nhưng chúng thường xảy ra nhất trong giấc ngủ mắt chuyển động nhanh [REM – rapid eye movement], và những giấc mơ trong giai đoạn này có xu hướng thường xuyên và sống động nhất.[3]

Trong giấc ngủ REM, não bộ và các hệ cơ quan khác hoạt động mạnh mẽ hơn trong khi cơ bắp lại nghỉ ngơi và hầu như ngừng hoạt động- điều này là do một phần ở thân não [brain stem] gọi là cầu não [pons] đã ngăn chúng ta cử động, cơ thể rơi vào trạng thái tê liệt tạm thời, chỉ có cơ đảo mắt hoạt động. Nên với đa số người chỉ có đôi mắt mới làm theo giấc mơ, nếu họ mơ thấy họ đang leo cầu thang thì mắt họ sẽ nhìn lên, nếu họ mơ thấy họ đang xem một trận tennis thì mắt của họ sẽ đảo qua đảo lại.

Nghiên cứu hiện đại đã sử dụng công nghệ hình ảnh não bộ để quan sát hoạt động của não trong giấc mơ, cho thấy sự tương tự giữa các khu vực não hoạt động trong mơ và khi chúng ta thực hiện các hoạt động tương tự trong thế giới thực. Phần não không hoạt động trọng giai doạn ngủ REM là phần não chịu trách nhiệm phán đoán logic vì vậy giấc mơ của chúng ta thường kỳ quái và vô nghĩa, trong khi đó phần não cảm xúc hạch hạnh nhân và hồi hải mã lại hoạt động nhiều hơn cả lúc thức. Vì vậy mả một số giấc mơ mang lại cho chúng ta cảm xúc sâu sắc mặc dù chúng có vẻ kỳ quặc hoặc thậm chí đôi khi chúng ta còn chẳng nhớ nỗi mình đã mơ gì. [4] Việc chúng ta không nhớ được giấc mơ của mình được lý giải như sau:

• Việc quét não của những người đang ngủ đã cho thấy rằng thùy trán [frontal lobes]—khu vực đóng vai trò chính trong việc hình thành trí nhớ—không hoạt động trong giấc ngủ REM, giai đoạn diễn ra giấc mơ. [5]
• Chúng ta cũng có thể quên giấc mơ của mình do sự thay đổi về mức độ của một số chất dẫn truyền thần kinh, cụ thể là acetylcholine và norepinephrine, trong giấc ngủ REM.[6] Norepinephrine là chất dẫn truyền thần kinh khiến ta tỉnh táo và không buồn ngủ, còn ở trong não nó giúp ta hình thành trí nhớ. 

3, Vai trò của giấc mơ

Mặc dù nhiều nghiên cứu đã được tiến hành, câu trả lời chắc chắn về vai trò của giấc mơ vẫn chưa được đưa ra. Dưới đây là là một số giả thuyết về vai trò của giấc mơ:

• Củng cố trí nhớ: Theo lý thuyết xử lý thông tin, khi chúng ta ngủ, não bộ sẽ điều chỉnh lại các kết nối giữa các mạng thần kinh, và các thông tin được xử lý và tái cấu trúc trong quá trình này. Các mô hình và sự kết nối được hình thành trong giấc mơ có thể góp phần vào quá trình học và ghi nhớ thông tin. Nghiên cứu cũng cho thấy rằng giấc mơ có thể giúp tăng cường sự ghi nhớ thông tin mới và kích thích kỷ niệm về những sự kiện đã trải qua. Theo lý thuyết tự tổ chức về giấc mơ [Self-Organization Theory of Dreaming] củanhà tâm lý học và nhà nghiên cứu về giấc mơ Ernest Hartmann thì trong khi chúng ta mơ, những ký ức hữu ích được củng cố mạnh mẽ hơn, trong khi những ký ức ít hữu ích hơn sẽ mất đi. Các nghiên cứu cũng chỉ ra rằng trong giấc ngủ REM, sóng Theta tần số thấp hoạt động mạnh hơn ở thùy trán, giống như khi mọi người đang học, lưu trữ và ghi nhớ thông tin khi thức.[7]
• Xử lý cảm xúc: Nghiên cứu cho thấy rằng hạch hạnh nhân, có liên quan đến việc xử lý cảm xúc và hồi hải mã, đóng vai trò quan trọng trong việc cô đọng thông tin và chuyển thông tin từ bộ nhớ ngắn hạn sang bộ nhớ dài hạn, đều hoạt động tích cực trong giấc mơ sống động và mãnh liệt. Điều này minh họa mối liên hệ chặt chẽ giữa giấc mơ, lưu trữ ký ức và xử lý cảm xúc. Ngoài ra theo thuyết điều hòa cảm xúc khi mơ [Emotional Regulation Dream Theory] của Rosalind Cartwright, giấc mơ không chỉ là một quá trình ngẫu nhiên mà còn là một cơ chế tự nhiên để tạo ra cảm giác thoải mái và cân bằng trong tâm trạng của chúng ta. Trong giấc mơ, chúng ta có thể trải nghiệm và thể hiện những cảm xúc mạnh mẽ, khó xử lý mà chúng ta gặp phải trong cuộc sống hàng ngày. Giấc mơ cung cấp cho chúng ta một cơ hội để xử lý, tái hiện lại và giải phóng những cảm xúc này. Trong quá trình mơ, não bộ có thể tạo ra một môi trường an toàn và phi thực để chúng ta khám phá, trải nghiệm và xử lý cảm xúc. Giấc mơ cung cấp cho chúng ta một không gian không có giới hạn và không xác định thời gian để chúng ta có thể thả lỏng, thư giãn và chấp nhận cảm xúc một cách tự nhiên. Quá trình này giúp chúng ta có thể giải tỏa và giảm bớt căng thẳng, lo lắng và áp lực về cảm xúc.

Lý thuyết này cho thấy rằng giấc ngủ REM đóng một vai trò quan trọng trong việc điều chỉnh cảm xúc của não bộ. Nó cũng giúp giải thích tại sao rất nhiều giấc mơ lại sống động về mặt cảm xúc và tại sao những trải nghiệm cảm xúc hoặc chấn thương có xu hướng lặp lại.

• Hỗ trợ quá trình sáng tạo: Khi ta ở trạng thái mơ màng, ta không bị ràng buộc bởi lý lẽ hay hậu quả, đây là lúc tốt nhất để đặt nền tảng cho trực ngộ [insights] và những giải pháp đột phá. Bộ não tạo ra giấc ngủ không phải để ta đưa ra một câu trả lời duy nhất mà giúp ta có được mọi câu trả lời khả dĩ ngoài kia. Theo mô hình kích hoạt-tổng hợp [The activation-synthesis model] được đề xuất bởi J. Allan Hobson và Robert McCarley, các mạch trong não được kích hoạt trong giấc ngủ REM, kích hoạt hạch hạnh nhân và hồi hải mã tạo ra một loạt các xung điện.  Kết quả này trong một tập hợp những suy nghĩ, hình ảnh và ký ức ngẫu nhiên xuất hiện trong khi mơ. Khi chúng ta thức dậy, tâm trí của chúng ta tập hợp những hình ảnh và mảnh ký ức khác nhau của giấc mơ để tạo ra một câu chuyện gắn kết. Trong giả thuyết kích hoạt-tổng hợp, giấc mơ là sự tổng hợp của những điều ngẫu nhiên xuất hiện trong tâm trí đang ngủ và được kết hợp với nhau theo một cách có ý nghĩa khi chúng ta thức dậy. Theo nghĩa này, những giấc mơ có thể kích thích người mơ tạo ra những kết nối mới, truyền cảm hứng cho những ý tưởng hữu ích hoặc có những điều hiển nhiên sáng tạo trong cuộc sống thực của họ. 

Một ví dụ điển hình giấc mơ giúp ích cho quá trình sáng tạo đó là trưởng hợp của Elias Howe. Vào thế kỷ 19 khi ông đang gặp khó khăn trong việc tạo ra một thiết kế độc đáo cho chiếc kim của máy may. Trong suốt thời gian dài, ông đã cố gắng nhưng không tìm ra giải pháp thích hợp. Cuối cùng, sau nhiều tháng nỗ lực mà không có kết quả, Howe đã chán nản và quyết định nghỉ ngơi. Trong giấc mơ của mình, ông đã được truyền cảm hứng với một cảnh tượng đặc biệt. Trong giấc mơ, ông thấy mình bị bắt và đang bị một bộ tộc người hoang dã đe dọa. Tuy nhiên, điều đáng chú ý là các thành viên của bộ tộc đều cầm một loại chiếc máy may có kim đặc biệt. Khi tỉnh dậy, Howe nhận ra rằng trong giấc mơ của mình, kim của máy may không được thiết kế giống như những chiếc kim truyền thống mà ông đã thử. Thay vào đó, kim có một lỗ nhỏ ở phía đầu, giống như kim của bộ tộc trong giấc mơ. Đây là khám phá quan trọng và sáng tạo mà Howe đã tìm kiếm. Ông đã sử dụng ý tưởng này để phát triển một mô hình máy may thành công, với kim có lỗ ở phía đầu, cho phép chỉ cần một mũi kim duy nhất để may qua vải. Ví dụ này minh họa cách một giấc mơ có thể giúp ta sáng tạo và giải quyết vấn đề trong thực tế. Nhờ giấc mơ, Elias Howe đã tìm ra một thiết kế độc đáo cho kim máy may, mang lại sự tiện lợi và hiệu quả trong công nghiệp may mặc.

Nguồn ảnh: canva

• Thể hiện mong muốn sâu thẳm nhất: Trong cuốn giải mã giấc mơ [The Interpretation of Dreams] của Sigmund Freud, cho rằng giấc mơ có nhiều ý nghĩa, và những hình ảnh trong giấc mơ là đại diện trá hình cho những mong muốn, khát khao sâu thẳm trong ta. Theo Freud, mọi người bị thúc đẩy bởi những khao khát bị kìm nén và vô thức, chẳng hạn như bản năng hung hăng và tình dục. Trong khi nhiều khẳng định của Freud đã bị bác bỏ, nghiên cứu cho thấy có một hiệu ứng phục hồi giấc mơ [dream rebound effect] còn được gọi là lý thuyết phục hồi giấc mơ, trong đó việc kìm nén một ý nghĩ có xu hướng dẫn đến việc mơ về nó. [8]  Còn carl Jung thì cho rằng giấc mơ còn đại diện cho khía cạnh nội tâm của con người như sự lo lắng, sự trong sáng, sự khôn ngoan. 
• Thực hành đối diện với những nguy hiểm tiềm ẩn: Theo thuyết tập luyện bản năng nguyên thủy [The Primitive Instinct Rehearsal Theory] đượcđề xuất bởi Sigmund Freud, nhà tâm lý học và nhà phân tâm nổi tiếng thì giấc mơ được coi là một cách cho con người tái hiện lại và tập luyện các bản năng nguyên thủy và không thể thỏa mãn trong thế giới thực. Freud cho rằng giấc mơ là cách cho con người thể hiện những khát vọng tiềm ẩn và cung cấp một phương tiện để giải phóng áp lực và cảm xúc tiêu cực. Theo thuyết chiến lược thích ứng của giấc mơ [The Adaptive Strategy Theory of Dreaming] được đề xuất bởi Antti Revonsuo thì giấc mơ được coi là một cơ chế tiến hóa và chiến lược thích ứng của con người để giải quyết các thách thức và tình huống trong cuộc sống. Giấc mơ có thể giúp chúng ta vận dụng và thử nghiệm các phản ứng và phương án giải quyết vấn đề khác nhau, từ đó nâng cao khả năng thích ứng và tồn tại.

Giấc mơ luôn là một đề tài thú vị và bí ẩn, khi nói về giấc mơ chúng ta sẽ khó lòng mà không thắc mắc về vai trò và ý nghĩa của chúng. Giấc mơ là nơi chúng ta trải nghiệm cuộc sống theo cách kỳ diệu mà ta khó lòng tưởng tượng. Chúng cũng có thể mang những thông điệp tiềm ẩn và ý nghĩa sâu xa. Dù các nhà khoa học và nhà tâm lý học đã nghiên cứu và đưa ra nhiều lý thuyết và giả thuyết để giải thích giấc mơ, nhưng vẫn còn nhiều câu hỏi chưa có lời đáp chính xác. Hãy tiếp tục khám phá và trân quý những giấc mơ của chúng ta, vì chúng là một phần quan trọng của sự tồn tại và trải nghiệm con người.

Từ khoá: giấc mơ, giải mã, REM – rapid eye movement, củng cố trí nhớ, sáng tạo, ký ức

1. https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/B9780444520067000472?via%3Dihub
2. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC9171870/
3. https://www.ninds.nih.gov/health-informaton/public-education/brain-basics/brain-basics-understanding-sleep
4. https://thesleepdoctor.com/dreams/
5. https://journals.physiology.org/doi/full/10.1152/physrev.00032.2012
6. https://www.cambridge.org/core/journals/behavioral-and-brain-sciences/article/abs/why-we-forget-our-dreams-acetylcholine-and-norepinephrine-in-wakefulness-and-rem-sleep/9C71B973B2BE9F117C17042BC0B43E7E
7. https://www.frontiersin.org/articles/10.3389/fpsyg.2016.00332/full
8. https://journals.sagepub.com/doi/10.1111/j.0963-7214.2004.00657.x