Bạn có bao giờ tự hỏi tại sao mình lại có những đặc điểm tính cách như hiện tại không? Hay tại sao một số người dường như luôn gặp khó khăn trong các mối quan hệ? Câu trả lời có thể nằm sâu trong những trải nghiệm tuổi thơ của chúng ta. Trong bài viết này, chúng ta sẽ cùng khám phá mối liên hệ phức tạp giữa những năm tháng đầu đời và tính cách người trưởng thành thông qua lăng kính của phân tâm học (psychoanalysis).
1. Tầm quan trọng của tuổi thơ trong sự phát triển tính cách
Theo lý thuyết phân tâm học của Sigmund Freud, những trải nghiệm trong những năm đầu đời có ảnh hưởng sâu sắc và lâu dài đến sự phát triển tính cách của chúng ta [1]. Freud tin rằng tính cách được hình thành chủ yếu trong 5 năm đầu đời và những xung đột không được giải quyết trong thời kỳ này có thể dẫn đến các vấn đề tâm lý ở tuổi trưởng thành.
Tính cách, theo định nghĩa của phân tâm học, là tập hợp các đặc điểm tâm lý tương đối ổn định quyết định cách một người suy nghĩ, cảm nhận và hành động [2]. Nó bao gồm cả những phần ý thức và vô thức của tâm trí.
Ví dụ: Một đứa trẻ lớn lên trong một gia đình nơi tình yêu thương luôn đi kèm với điều kiện có thể phát triển thành một người trưởng thành luôn tìm kiếm sự chấp thuận từ người khác và khó có thể cảm thấy an toàn trong các mối quan hệ.
2. Các giai đoạn phát triển tâm lý – tính dục và ảnh hưởng của chúng
Freud đã đề xuất một lý thuyết về các giai đoạn phát triển tâm lý – tính dục (psychosexual stages), mỗi giai đoạn tập trung vào một vùng cơ thể cụ thể và có thể ảnh hưởng đến tính cách sau này [3]:
a) Giai đoạn môi miệng (Oral stage, 0-1 tuổi):
- Tập trung vào miệng (bú mút, cắn)
- Ảnh hưởng: Có thể dẫn đến tính cách phụ thuộc hoặc hoài nghi ở người trưởng thành
b) Giai đoạn hậu môn (Anal stage, 1-3 tuổi):
- Tập trung vào kiểm soát cơ thể (tập đi vệ sinh)
- Ảnh hưởng: Có thể dẫn đến tính cách ngăn nắp quá mức hoặc bừa bộn
c) Giai đoạn dương vật (Phallic stage, 3-6 tuổi):
- Tập trung vào bộ phận sinh dục và phức cảm Oedipus/Electra
- Ảnh hưởng: Có thể ảnh hưởng đến cách hình thành mối quan hệ tình cảm ở tuổi trưởng thành
d) Giai đoạn ẩn tàng (Latency stage, 6-12 tuổi):
- Tập trung vào phát triển kỹ năng xã hội và học tập
- Ảnh hưởng: Có thể ảnh hưởng đến khả năng hòa nhập xã hội và học tập
e) Giai đoạn sinh dục (Genital stage, 12+ tuổi):
- Tập trung vào phát triển tình dục trưởng thành
- Ảnh hưởng: Có thể ảnh hưởng đến khả năng hình thành mối quan hệ tình cảm lành mạnh
Ví dụ: Một người trải qua giai đoạn hậu môn với cha mẹ quá nghiêm khắc trong việc tập đi vệ sinh có thể phát triển thành một người trưởng thành có xu hướng kiểm soát quá mức hoặc cầu toàn.
3. Vai trò của môi trường gia đình và mối quan hệ với cha mẹ
Môi trường gia đình đóng vai trò quan trọng trong việc hình thành tính cách. Phong cách nuôi dạy con cái của cha mẹ có thể ảnh hưởng sâu sắc đến cách một đứa trẻ phát triển [4].
a) Phong cách nuôi dạy con:
- Độc đoán: Có thể dẫn đến tính cách phục tùng hoặc nổi loạn
- Từ nghiêm/dân chủ: Thường dẫn đến tính cách tự tin và độc lập
- Nuông chiều: Có thể dẫn đến tính cách thiếu kỷ luật hoặc không an toàn
- Thờ ơ, phó mặc: có thể dẫn tới xu hướng thiếu tự chủ, lòng tự trọng thấp
b) Mối quan hệ với cha mẹ:
Lý thuyết gắn bó (Attachment theory) của John Bowlby đề xuất rằng kiểu gắn bó mà một đứa trẻ phát triển với người chăm sóc chính (thường là mẹ) sẽ ảnh hưởng đến các mối quan hệ sau này trong cuộc đời [5].
- Gắn bó an toàn: Dẫn đến khả năng hình thành mối quan hệ lành mạnh
- Gắn bó lo âu: Có thể dẫn đến sự bất an trong các mối quan hệ
- Gắn bó né tránh: Có thể dẫn đến khó khăn trong việc hình thành mối quan hệ thân thiết
Ví dụ: Một đứa trẻ lớn lên với cha mẹ luôn đáp ứng nhu cầu của mình một cách nhất quán và yêu thương có nhiều khả năng phát triển kiểu gắn bó an toàn, dẫn đến khả năng hình thành các mối quan hệ lành mạnh khi trưởng thành.
4. Ảnh hưởng của chấn thương tuổi thơ
Chấn thương tuổi thơ (childhood trauma) có thể có tác động lâu dài đến tính cách và sức khỏe tâm thần của một người [6]. Các hình thức chấn thương có thể bao gồm:
- Lạm dụng thể chất hoặc tình dục
- Bỏ bê về mặt cảm xúc hoặc thể chất
- Mất mát người thân
- Bạo lực gia đình
Những trải nghiệm này có thể dẫn đến các vấn đề như:
- Rối loạn lo âu hoặc trầm cảm
- Khó khăn trong việc tin tưởng người khác
- Hành vi tự hủy hoại
- Rối loạn nhân cách
Ví dụ: Một người trải qua lạm dụng thể xác trong thời thơ ấu có thể phát triển các vấn đề về kiểm soát cơn giận hoặc khó khăn trong việc thiết lập ranh giới lành mạnh trong các mối quan hệ.
5. Cách nhận biết và ứng phó với ảnh hưởng tiêu cực từ tuổi thơ
Nhận biết các dấu hiệu cho thấy tính cách của bạn đang bị ảnh hưởng tiêu cực từ trải nghiệm tuổi thơ là bước đầu tiên quan trọng [7]. Một số dấu hiệu có thể bao gồm:
- Khó khăn trong việc tin tưởng người khác
- Mẫu hình lặp lại trong các mối quan hệ không lành mạnh
- Cảm giác vô giá trị hoặc tự ti mãn tính
- Khó khăn trong việc kiểm soát cảm xúc
Để đối phó với những ảnh hưởng này, bạn có thể:
a) Thực hành tự nhận thức:
- Ghi nhật ký để theo dõi suy nghĩ và cảm xúc
- Thực hành chánh niệm (mindfulness) để tăng cường nhận thức về bản thân
b) Tìm kiếm sự hỗ trợ chuyên nghiệp:
- Tham gia trị liệu tâm lý, đặc biệt là các phương pháp như Trị liệu nhận thức hành vi (CBT) hoặc Trị liệu tâm động học (Psychodynamic therapy)
- Tham gia các nhóm hỗ trợ
c) Xây dựng mối quan hệ lành mạnh:
- Học cách thiết lập ranh giới
- Thực hành giao tiếp hiệu quả
Ví dụ: Một người nhận ra mình luôn chọn bạn đời có xu hướng kiểm soát có thể tìm đến trị liệu tâm lý để khám phá nguồn gốc của mẫu hình này và học cách thiết lập các mối quan hệ lành mạnh hơn.
6. Tận dụng trải nghiệm tuổi thơ để phát triển tích cực
Mặc dù trải nghiệm tuổi thơ có thể để lại những ảnh hưởng tiêu cực, chúng cũng có thể là nguồn sức mạnh và khả năng phục hồi (resilience) [8]. Một số cách để tận dụng trải nghiệm tuổi thơ bao gồm:
a) Xác định và phát huy điểm mạnh:
- Nhận ra những kỹ năng bạn đã phát triển để vượt qua khó khăn
- Sử dụng những kỹ năng này trong cuộc sống hiện tại
b) Chuyển hóa khó khăn thành động lực:
- Sử dụng trải nghiệm của bạn để phát triển lòng đồng cảm với người khác
- Tham gia vào các hoạt động tình nguyện hoặc công việc hỗ trợ người khác
c) Phát triển khả năng phục hồi:
- Học cách đối mặt với stress một cách lành mạnh
- Xây dựng mạng lưới hỗ trợ xã hội
Ví dụ: Một người lớn lên trong gia đình có cha mẹ nghiện rượu có thể sử dụng trải nghiệm của mình để phát triển sự hiểu biết sâu sắc về tác động của nghiện ngập và quyết định làm việc trong lĩnh vực tư vấn cai nghiện.
Kết luận
Hiểu được ảnh hưởng của tuổi thơ đến tính cách người trưởng thành là bước đầu tiên quan trọng trong việc phát triển bản thân và cải thiện chất lượng cuộc sống. Mặc dù chúng ta không thể thay đổi quá khứ, nhưng chúng ta có thể học cách nhận biết, đối phó và thậm chí tận dụng những trải nghiệm này để phát triển tích cực.
Hãy nhớ rằng, mục tiêu không phải là đổ lỗi cho quá khứ hay cha mẹ của chúng ta, mà là để hiểu rõ hơn về bản thân và tìm ra cách để phát triển. Nếu bạn nhận thấy mình đang gặp khó khăn trong việc vượt qua những ảnh hưởng tiêu cực từ tuổi thơ, đừng ngần ngại tìm kiếm sự hỗ trợ từ các chuyên gia tâm lý.
Tài liệu tham khảo
[1] Freud, S. (1962). The ego and the id. WW Norton & Company.
[2] McWilliams, N. (2011). Psychoanalytic diagnosis: Understanding personality structure in the clinical process. Guilford Press.
[3] Freud, S. (1905). Three essays on the theory of sexuality. In The Standard Edition of the Complete Psychological Works of Sigmund Freud, Volume VII (1901-1905): A Case of Hysteria, Three Essays on Sexuality and Other Works (pp. 123-246).
[4] Baumrind, D. (1991). The influence of parenting style on adolescent competence and substance use. The Journal of Early Adolescence, 11(1), 56-95.
[5] Bowlby, J. (1988). A secure base: Parent-child attachment and healthy human development. Basic Books.
[6] van der Kolk, B. A. (2015). The body keeps the score: Brain, mind, and body in the healing of trauma. Penguin Books.
[7] Siegel, D. J. (2020). The developing mind: How relationships and the brain interact to shape who we are. Guilford Publications.
[8] Masten, A. S. (2001). Ordinary magic: Resilience processes in development. American Psychologist, 56(3), 227-238.
[9] Erikson, E. H. (1963). Childhood and society. WW Norton & Company.
[10] Winnicott, D. W. (1965). The maturational processes and the facilitating environment: Studies in the theory of emotional development. International Universities Press.
