Biên tập: Mỹ Hoa
Trong phần 1, chúng ta đã tìm hiểu về định nghĩa của Rối loạn sử dụng chất kích thích (SUD) và lý do nhiều thanh niên sử dụng, lạm dụng chất gây nghiện trong cuộc sống của họ. Ở phần tiếp theo, chúng ta sẽ cùng đi sâu vào các tiêu chí chẩn đoán SUD được mô tả trong DSM-5-TR, mối quan hệ giữa rối loạn sử dụng chất kích thích và các vấn đề sức khỏe tinh thần nghiêm trọng khác, đặc biệt là ở nhóm tuổi thanh niên. Bởi lẽ, việc hiểu gốc rễ của SUD chính là chìa khóa để phục hồi [1].
DSM – 5 – TR và Rối loạn sử dụng chất kích thích (SUD)
Cẩm nang Chẩn đoán và Thống kê Rối loạn Tâm thần, Phiên bản thứ Năm, sửa đổi văn bản, thường được gọi là DSM-V-TR hoặc DSM-5-TR, là phiên bản mới nhất của văn bản tiêu chuẩn vàng của Hiệp hội Tâm thần Hoa Kỳ về tên, triệu chứng và các đặc điểm chẩn đoán của mọi bệnh tâm thần đã được công nhận, bao gồm cả chứng nghiện [2].
DSM-5-TR đã công nhận các rối loạn liên quan đến chất kích thích là do sử dụng 10 nhóm chất gây nghiện riêng biệt [3]:
- Rượu
- Caffeine
- Cần sa
- Ảo giác
- Thuốc hít
- Thuốc phiện
- Thuốc an thần
- Thôi miên, hoặc giải lo âu
- Chất kích thích (bao gồm các chất dạng amphetamine, cocaine và các chất kích thích khác)
- Thuốc lá
Tất cả các chất này đều kích hoạt trực tiếp hệ thống khen thưởng của não bộ và tạo ra cảm giác sảng khoái. Sự kích hoạt có thể mãnh liệt đến mức bệnh nhân cực kỳ khao khát chất này và bỏ bê các hoạt động bình thường để có được và sử dụng nó [4].
Những chất này khác nhau về khả năng dẫn đến SUD. Khả năng xảy ra được gọi là “khuynh hướng nghiện ngập” (addiction liability) và nó phụ thuộc vào nhiều yếu tố, bao gồm [5]:
- Cách người đó sử dụng chất (chẳng hạn như uống, tiêm hoặc hít).
- Tốc độ mà chất đó vượt qua hàng rào máu não và kích hoạt hệ thống khen thưởng trong não.
- Thời gian cần thiết để cảm nhận tác dụng của chất đó.
- Khả năng gây ra các triệu chứng dung nạp và/hoặc cai nghiện của chất này.
Chẩn đoán Rối loạn Sử dụng Chất kích thích
Cẩm nang Chẩn đoán và Thống kê Rối loạn Tâm thần, Tái bản lần thứ Năm, Sửa đổi Văn bản (DSM5-TR) đưa ra 11 tiêu chí được chia thành 4 nhóm chính: Phụ thuộc về thể chất, sử dụng rủi ro, các vấn đề xã hội và kiểm soát kém. Những cá nhân đáp ứng 2 tiêu chí trở lên trong khoảng thời gian 12 tháng được coi là mắc chứng rối loạn sử dụng chất gây nghiện [2], [4].
- Sử dụng chất này với số lượng lớn hơn hoặc lâu hơn bạn dự định
- Muốn cắt giảm hoặc ngừng sử dụng chất gây nghiện nhưng không kiểm soát được
- Dành nhiều thời gian để tiếp nhận, sử dụng hoặc phục hồi sau khi sử dụng chất đó
- Thèm muốn và thôi thúc sử dụng chất
- Không kiểm soát được những gì bạn nên làm ở nơi làm việc, ở nhà hoặc trường học vì sử dụng chất kích thích
- Tiếp tục sử dụng, ngay cả khi nó gây ra vấn đề trong các mối quan hệ
- Từ bỏ các hoạt động xã hội, nghề nghiệp hoặc giải trí quan trọng vì sử dụng chất kích thích
- Sử dụng chất gây nghiện hết lần này đến lần khác, ngay cả khi nó khiến bạn gặp nguy hiểm
- Tiếp tục sử dụng, ngay cả khi bạn biết mình có vấn đề về thể chất hoặc tâm lý mà chất này có thể gây ra hoặc làm trầm trọng thêm
- Cần nhiều chất hơn để đạt được hiệu quả mà bạn mong muốn (dung nạp chất)
- Phát triển các triệu chứng cai nghiện, có thể thuyên giảm bằng cách uống nhiều chất hơn
Mức độ nghiêm trọng của Rối loạn Sử dụng Chất kích thích
DSM-5-TR cho phép các bác sĩ lâm sàng xác định mức độ nghiêm trọng hoặc mức độ của vấn đề rối loạn sử dụng chất kích thích, tùy thuộc vào số lượng triệu chứng được xác định [2].
- Nhẹ: Hai hoặc ba triệu chứng cho thấy rối loạn sử dụng chất gây nghiện nhẹ.
- Trung bình: Bốn hoặc năm triệu chứng cho thấy rối loạn sử dụng chất vừa phải.
- Nặng: Sáu triệu chứng trở lên cho thấy tình trạng rối loạn sử dụng chất kích thích nghiêm trọng.
Elizabeth Hartney (2022) cho rằng việc nắm được mức độ nghiêm trọng của chứng rối loạn sử dụng chất gây nghiện (SUD) có thể giúp các bác sĩ và nhà trị liệu xác định tốt hơn phương pháp điều trị nào nên đề xuất. Chọn mức độ chăm sóc phù hợp có thể cải thiện cơ hội phục hồi của một người.
Mối quan hệ giữa Rối loạn sử dụng chất kích thích (SUD) và các vấn đề sức khỏe tinh thần
Những cá nhân bị rối loạn sử dụng chất kích thích (SUD) trong cuộc đời của họ cũng có thể gặp các vấn đề sức khỏe tâm thần nghiêm trọng và ngược lại. Đây được gọi là chẩn đoán kép. Vào năm 2020, 17 triệu người trưởng thành ở Hoa Kỳ mắc chứng rối loạn sức khỏe tâm thần đồng thời và SUD [5] [6].
Ở đây, các rối loạn đồng thời có thể bao gồm: Rối loạn lo âu, trầm cảm, rối loạn tăng động giảm chú ý (ADHD), rối loạn lưỡng cực, rối loạn nhân cách và tâm thần phân liệt và cùng với những rối loạn khác [6]. Nếu muốn tìm hiểu thêm về các loại rối loạn đồng thời này, bạn có thể tham khảo Báo cáo nghiên cứu về các bệnh đi kèm phổ biến với rối loạn sử dụng chất kích thích của Viện quốc gia về lạm dụng ma túy (NIDA), tại đây: https://nida.nih.gov/publications/research-reports/common-comorbidities-substance-use-disorders/part-1-connection-between-substance-use-disorders-mental-illness
Mặc dù SUD và các rối loạn tâm thần khác thường xảy ra đồng thời, nhưng điều đó không có nghĩa là cái này gây ra cái kia. Nghiên cứu của Viện Sức khỏe Tâm thần Quốc gia Hoa Kỳ (2021) đã đề xuất ba khả năng có thể giải thích tại sao SUD và các rối loạn tâm thần khác có thể xảy ra cùng nhau:
- Các yếu tố rủi ro phổ biến có thể góp phần gây ra cả SUD và các rối loạn tâm thần khác. Cả SUD và các rối loạn tâm thần khác đều có thể di truyền trong gia đình, điều này cho thấy rằng một số gen nhất định có thể là một yếu tố rủi ro. Các yếu tố môi trường, chẳng hạn như căng thẳng hoặc chấn thương, có thể gây ra những thay đổi di truyền được truyền qua các thế hệ và có thể góp phần phát triển chứng rối loạn tâm thần hoặc rối loạn sử dụng chất kích thích.
- Rối loạn tâm thần có thể góp phần vào việc sử dụng chất gây nghiện và SUD. Các nghiên cứu phát hiện ra rằng những người mắc chứng rối loạn tâm thần, chẳng hạn như lo lắng, trầm cảm hoặc rối loạn căng thẳng sau chấn thương tâm lý (PTSD), có thể sử dụng ma túy hoặc rượu như một dạng tự dùng thuốc. Mặc dù một số loại thuốc có thể tạm thời giúp giảm một số triệu chứng rối loạn tâm thần, nhưng chúng cũng có thể là tác nhân khiến các triệu chứng trở nên tồi tệ hơn theo thời gian. Bên cạnh đó, những thay đổi trong não bộ ở người mắc chứng rối loạn tâm thần có thể tăng cường tác dụng của hệ thống khen thưởng, nhiều khả năng khiến họ tiếp tục sử dụng chất kích thích.
- Sử dụng chất gây nghiện và SUD có thể góp phần vào sự phát triển của các chứng rối loạn tâm thần khác. Việc sử dụng chất gây nghiện có thể gây ra những thay đổi trong cấu trúc và chức năng của não khiến một người dễ mắc chứng rối loạn tâm thần hơn.
Ở nhóm tuổi thanh niên, Richert và cộng sự (2020) nhận thấy những người trẻ tuổi có vấn đề về sử dụng chất gây nghiện phải đối mặt với nguy cơ cao mắc các vấn đề về sức khỏe tâm thần đồng thời. Phần lớn những người trẻ tuổi có vấn đề về ma túy và rượu đồng thời mắc các vấn đề về sức khỏe tâm thần, được gọi là rối loạn đồng diễn (co-occurring disorders) hoặc bệnh đi kèm (comorbidity). Các rối loạn bên ngoài như Rối loạn ứng xử (CD) và Rối loạn tăng động giảm chú ý (ADHD) dường như là những vấn đề sức khỏe tâm thần phổ biến nhất, nhưng các rối loạn bên trong như trầm cảm, rối loạn khí sắc và lo âu cũng thường xảy ra.
Tìm kiếm sự giúp đỡ và cách điều trị
Tại Mỹ, có hàng triệu thanh niên đang sống chung với chứng rối loạn tâm thần hoặc sử dụng chất gây nghiện và nhiều người không nhận ra mình mắc chứng này hoặc không chú ý đến các dấu hiệu và không tìm kiếm sự giúp đỡ [8]. Các vấn đề sức khỏe tâm thần đang là gánh nặng đáng kể đối với thanh thiếu niên ở Việt Nam. Khoảng 15% – 30% thanh thiếu niên ở Việt Nam gặp phải các vấn đề về sức khỏe tâm thần. Sự kém hiểu biết về các vấn đề sức khỏe tâm thần, sự kỳ thị của xã hội, các dịch vụ và nguồn lực hạn chế về sức khỏe tâm thần góp phần khiến cho hầu hết những trẻ này không được điều trị hoặc hỗ trợ. [9]
Với bất kỳ nhóm tuổi nào cũng vậy, nếu bạn nghĩ rằng bạn hoặc người thân có thể mắc chứng rối loạn sử dụng chất gây nghiện, thì vẫn có những phương pháp điều trị hiệu quả có thể giúp ích cho bạn. Theo Elizabeth Hartney (2022), bước đầu tiên là nói chuyện với bác sĩ hoặc chuyên gia sức khỏe tâm thần về các lựa chọn của bạn. Nhu cầu điều trị và phục hồi của bạn sẽ khác nhau tùy thuộc vào tính chất và mức độ nghiêm trọng của việc bạn sử dụng chất kích thích.
Nghiên cứu của Viện Sức khỏe Tâm thần Quốc gia Hoa Kỳ (2021) đã phát hiện ra một số liệu pháp hành vi có triển vọng điều trị cho những người mắc chứng rối loạn tâm thần và sử dụng chất kích thích đồng thời. Các nhà cung cấp dịch vụ chăm sóc sức khỏe có thể đề nghị các liệu pháp hành vi đơn lẻ hoặc kết hợp với thuốc.
Một số phương pháp điều trị hành vi hiệu quả cho trẻ em và thanh thiếu niên bao gồm [6]:
- Liệu pháp Gia đình Chiến lược Ngắn gọn (BSFT): Liệu pháp BSFT nhắm vào các tương tác gia đình được cho là duy trì hoặc làm trầm trọng thêm SUD ở tuổi vị thành niên và các hành vi có vấn đề xảy ra đồng thời khác.
- Trị liệu gia đình đa chiều (MDFT): MDFT làm việc với cả gia đình để giải quyết đồng thời nhiều hành vi có vấn đề và tương tác với nhau ở thanh thiếu niên, chẳng hạn như sử dụng chất gây nghiện, rối loạn tâm thần, các vấn đề học đường, phạm pháp và các vấn đề khác.
- Trị liệu đa hệ thống (MST): MST nhắm vào các yếu tố chính liên quan đến hành vi chống đối xã hội nghiêm trọng ở trẻ em và thanh thiếu niên mắc SUD.
Một số ví dụ về các liệu pháp hành vi hiệu quả cho người lớn mắc SUD và các rối loạn tâm thần xảy ra đồng thời khác nhau bao gồm [6]:
- Liệu pháp nhận thức hành vi (CBT): CBT là một loại trị liệu tâm lý nhằm giúp mọi người học cách đối phó với những tình huống khó khăn bằng cách thách thức những suy nghĩ phi lý và thay đổi hành vi.
- Liệu pháp hành vi biện chứng (DBT): DBT sử dụng các khái niệm về chánh niệm và chấp nhận hoặc nhận thức và chú ý đến tình hình hiện tại và trạng thái cảm xúc. DBT cũng dạy các kỹ năng có thể giúp kiểm soát cảm xúc mãnh liệt, giảm các hành vi tự hủy hoại bản thân (ví dụ: cố gắng, suy nghĩ hoặc thôi thúc tự tử; tự làm hại bản thân; và sử dụng ma túy) và cải thiện các mối quan hệ.
- Điều trị Tích cực trong Cộng đồng (ACT): Đây là một hình thức chăm sóc sức khỏe tâm thần dựa vào cộng đồng, nhấn mạnh đến việc tiếp cận cộng đồng và phương pháp điều trị cá nhân hóa.
- Cộng đồng trị liệu (TC): TC là một hình thức điều trị nội trú dài hạn phổ biến, tập trung vào việc giúp mọi người phát triển các giá trị, thái độ và hành vi mới và lành mạnh hơn.
- Quản lý dự phòng (CM): Các nguyên tắc CM khuyến khích các hành vi lành mạnh bằng cách cung cấp phiếu thưởng hoặc phần thưởng cho các hành vi mong muốn.
Tóm lại, rối loạn sử dụng chất kích thích (SUD) và các vấn đề sức khỏe tinh thần đồng thời luôn phức tạp, để lại nhiều tác động hơn những gì chúng ta tưởng tượng. Vì vậy, dù bản thân bạn hay bất kỳ ai khác, hãy luôn nhớ rằng việc yêu cầu giúp đỡ là một phần bình thường của cuộc sống và bạn không bao giờ nên cảm thấy mình phải gánh vác cả thế giới một mình.
Tài liệu tham khảo
[1]Mental Health and Substance Use Disorder in Teens and Young Adults https://www.charliehealth.com/areas-of-care/substance-use-disorders
[2] DSM 5 Criteria for Substance Use Disorders
https://www.verywellmind.com/dsm-5-criteria-for-substance-use-disorders-21926
[3]American Psychiatric Association (APA). Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders. 5th ed, text revision. Washington, D.C.; 2022.
https://www.psychiatry.org/psychiatrists/practice/dsm
[4] Khan, M. (2022). Substance Use Disorders
[5] Substance Use Disorder (SUD)
https://my.clevelandclinic.org/health/diseases/16652-drug-addiction-substance-use-disorder-sud
[6] Substance Use and Co-Occurring Mental Disorders
[7] Richert, T., Anderberg, M., & Dahlberg, M. (2020). Mental health problems among young people in substance abuse treatment in Sweden. Substance Abuse Treatment, Prevention, and Policy, 15(1). doi:10.1186/s13011-020-00282-6
[8] Mental Illness and Substance Use in Young Adults
https://www.samhsa.gov/young-adults
[9] UNICEF. Báo cáo tóm tắt Nghiên cứu toàn diện về các yếu tố liên quan đến trường học ảnh hưởng đến sức khỏe tâm thần và sự phát triển toàn diện của trẻ em nam và nữ vị thành niên tại Việt Nam.
