Bạn có bao giờ cảm thấy phản ứng của mình với một người nào đó quá mức hoặc không phù hợp với tình huống lúc đó không? Hoặc bạn đã từng gặp ai đó mới quen mà cảm thấy họ quen thuộc một cách kỳ lạ? Nếu có, rất có thể bạn đã trải nghiệm hiện tượng tâm lý được gọi là chuyển dịch (transference). Trong bài viết này, chúng ta sẽ cùng khám phá khái niệm chuyển dịch, cách nó ảnh hưởng đến các mối quan hệ của chúng ta, và làm thế nào để nhận biết và xử lý nó trong cuộc sống hàng ngày.
1. Chuyển dịch là gì và tại sao nó quan trọng?
Chuyển dịch là một khái niệm quan trọng trong tâm lý học, đặc biệt là trong lĩnh vực phân tâm học. Được phát triển bởi Sigmund Freud, người sáng lập ra phân tâm học, chuyển dịch đề cập đến quá trình vô thức mà trong đó một người chuyển cảm xúc và kỳ vọng từ một mối quan hệ trong quá khứ sang một mối quan hệ trong hiện tại [1].
Nói một cách đơn giản, chuyển dịch xảy ra khi chúng ta vô tình “áp đặt” cảm xúc và kỳ vọng từ những mối quan hệ quan trọng trong quá khứ (thường là với cha mẹ hoặc người chăm sóc) lên những người trong hiện tại, ngay cả khi họ có thể không liên quan gì đến những trải nghiệm trước đó của chúng ta.
Ví dụ: Ngọc luôn cảm thấy lo lắng và cố gắng làm hài lòng sếp của mình một cách quá mức. Khi tìm hiểu sâu hơn, cô nhận ra rằng cách cư xử của sếp gợi nhớ đến người cha nghiêm khắc của cô. Ngọc đang chuyển dịch cảm xúc và phản ứng của mình đối với cha lên sếp, mặc dù hai người này có thể rất khác nhau.
Hiểu về chuyển dịch rất quan trọng vì nó có thể ảnh hưởng đáng kể đến cách chúng ta tương tác với người khác và hình thành mối quan hệ. Nó có thể dẫn đến những hiểu lầm, xung đột không cần thiết, hoặc thậm chí là lặp lại những mẫu hình quan hệ không lành mạnh [2].
2. Cơ chế của chuyển dịch và các loại chuyển dịch
Chuyển dịch hoạt động chủ yếu ở cấp độ vô thức. Theo Freud, vô thức là phần của tâm trí chứa đựng những suy nghĩ, cảm xúc và ký ức mà chúng ta không nhận thức được một cách trực tiếp, nhưng vẫn ảnh hưởng đến hành vi và cảm xúc của chúng ta [3].
Khi chuyển dịch xảy ra, não bộ của chúng ta tạo ra một liên kết giữa một người hoặc tình huống trong hiện tại với một trải nghiệm trong quá khứ. Điều này có thể dẫn đến việc chúng ta phản ứng với người hoặc tình huống hiện tại dựa trên cảm xúc và kỳ vọng từ trải nghiệm quá khứ, thay vì dựa trên thực tế hiện tại.
Có hai loại chuyển dịch chính:
a) Chuyển dịch tích cực: Khi chúng ta chuyển những cảm xúc và kỳ vọng tích cực từ quá khứ lên người hoặc tình huống hiện tại.
Ví dụ: Nam cảm thấy có thiện cảm ngay lập tức với cô giáo mới của con mình vì cô ấy gợi nhớ đến người bà yêu quý đã mất của anh.
b) Chuyển dịch tiêu cực: Khi chúng ta chuyển những cảm xúc và kỳ vọng tiêu cực từ quá khứ lên người hoặc tình huống hiện tại.
Ví dụ: Mai luôn cảm thấy khó chịu và phòng thủ khi làm việc với đồng nghiệp nam, vì họ gợi nhớ đến người anh trai hay bắt nạt cô trong thời thơ ấu.
3. Ảnh hưởng của chuyển dịch trong các mối quan hệ
Chuyển dịch có thể ảnh hưởng đến mọi loại mối quan hệ trong cuộc sống của chúng ta, bao gồm:
a) Mối quan hệ tình cảm: Chuyển dịch có thể ảnh hưởng đến cách chúng ta chọn bạn đời và tương tác với họ. Ví dụ, một người có mối quan hệ không tốt với cha mẹ trong quá khứ có thể vô tình tìm kiếm những đối tác có những đặc điểm tương tự, hoặc phản ứng quá mức với những hành vi nhỏ nhặt của đối tác [4].
b) Môi trường làm việc: Chuyển dịch có thể ảnh hưởng đến mối quan hệ với đồng nghiệp và cấp trên. Ví dụ, một nhân viên có thể cảm thấy quá lo lắng khi trình bày ý tưởng với sếp vì điều này gợi nhớ đến cảm giác bị phê bình của cha mẹ trong quá khứ.
c) Các mối quan hệ xã hội khác: Chuyển dịch cũng có thể ảnh hưởng đến cách chúng ta tương tác với bạn bè, người quen, thậm chí là người lạ. Ví dụ, một người có thể cảm thấy không thoải mái với một người bạn mới vì họ gợi nhớ đến một người bạn cũ đã từng phản bội mình.
4. Nhận biết dấu hiệu của chuyển dịch
Nhận biết khi nào chuyển dịch đang xảy ra là bước đầu tiên quan trọng để xử lý nó. Dưới đây là một số dấu hiệu có thể giúp bạn nhận biết chuyển dịch [5]:
a) Phản ứng cảm xúc không tương xứng: Nếu bạn nhận thấy mình có phản ứng cảm xúc mạnh mẽ hoặc không phù hợp với một tình huống hoặc người nào đó, có thể đó là dấu hiệu của chuyển dịch.
b) Cảm giác quen thuộc kỳ lạ: Nếu bạn cảm thấy biết rõ về một người mới gặp hoặc có cảm giác mạnh mẽ về họ mà không có lý do rõ ràng, đó có thể là chuyển dịch.
c) Xu hướng lặp lại các mẫu hình quan hệ: Nếu bạn thấy mình liên tục rơi vào cùng một kiểu mối quan hệ hoặc tình huống, đặc biệt là những mối quan hệ không lành mạnh, đó có thể là dấu hiệu của chuyển dịch.
5. Cách đối phó với chuyển dịch trong đời sống hàng ngày
Mặc dù chuyển dịch thường xảy ra ở cấp độ vô thức, nhưng có một số cách chúng ta có thể học để nhận biết và xử lý nó [6]:
a) Phát triển tự nhận thức: Hãy chú ý đến cảm xúc và phản ứng của bạn trong các mối quan hệ. Khi bạn nhận thấy mình có phản ứng mạnh mẽ hoặc không phù hợp, hãy dừng lại và tự hỏi: “Phản ứng này có thực sự phù hợp với tình huống hiện tại không, hay nó đang gợi nhớ đến điều gì đó từ quá khứ?”
b) Thực hành chánh niệm: Kỹ thuật chánh niệm (mindfulness) có thể giúp bạn tập trung vào hiện tại và phân biệt giữa những gì đang thực sự xảy ra và những gì bạn đang “chuyển dịch” từ quá khứ.
c) Giao tiếp cởi mở: Khi bạn nhận ra mình đang chuyển dịch, hãy thử nói chuyện với người đó về cảm xúc của bạn. Ví dụ: “Tôi nhận ra rằng tôi đang phản ứng quá mức với điều này. Nó gợi nhớ cho tôi về một trải nghiệm trong quá khứ.”
d) Tìm kiếm sự hỗ trợ chuyên nghiệp: Nếu bạn nhận thấy chuyển dịch đang ảnh hưởng đáng kể đến cuộc sống của mình, việc làm việc với một nhà trị liệu tâm lý có thể giúp bạn hiểu và xử lý nó hiệu quả hơn.
6. Vai trò của chuyển dịch trong trị liệu tâm lý
Trong bối cảnh trị liệu tâm lý, đặc biệt là trong phân tâm học và các phương pháp trị liệu tâm động học (psychodynamic therapy), chuyển dịch được xem là một công cụ quan trọng để hiểu và giúp đỡ thân chủ [7].
Nhà trị liệu có thể sử dụng chuyển dịch của thân chủ đối với họ như một cửa sổ để nhìn vào các mối quan hệ quan trọng trong quá khứ của thân chủ. Bằng cách làm việc với chuyển dịch trong môi trường an toàn của phòng trị liệu, thân chủ có thể học cách nhận biết và xử lý nó trong cuộc sống hàng ngày.
Ví dụ: Nếu một thân chủ liên tục cảm thấy tức giận với nhà trị liệu vì những lý do nhỏ nhặt, điều này có thể phản ánh cách họ đã cảm nhận về một người quan trọng trong quá khứ, chẳng hạn như cha mẹ. Bằng cách khám phá những cảm xúc này trong trị liệu, thân chủ có thể hiểu rõ hơn về nguồn gốc của chúng và học cách đối phó hiệu quả hơn.
Kết luận:
Chuyển dịch là một hiện tượng tâm lý phổ biến mà tất cả chúng ta đều trải qua ở mức độ nào đó. Mặc dù nó có thể gây ra những thách thức trong các mối quan hệ của chúng ta, nhưng hiểu về chuyển dịch cũng mở ra cơ hội để chúng ta hiểu sâu sắc hơn về bản thân và cải thiện cách chúng ta tương tác với người khác.
Bằng cách phát triển tự nhận thức, thực hành chánh niệm, và học cách nhận biết khi nào chuyển dịch đang xảy ra, chúng ta có thể bắt đầu phân biệt giữa những phản ứng dựa trên quá khứ và những phản ứng phù hợp với thực tế hiện tại. Điều này có thể dẫn đến các mối quan hệ lành mạnh hơn, giao tiếp hiệu quả hơn, và cuối cùng là một cuộc sống đầy đủ và thỏa mãn hơn.
Hãy nhớ rằng, nhận biết và làm việc với chuyển dịch là một quá trình. Nó đòi hỏi thời gian, kiên nhẫn và thực hành. Nếu bạn thấy mình đang gặp khó khăn với chuyển dịch, đừng ngần ngại tìm kiếm sự hỗ trợ từ một chuyên gia tâm lý.
Tài liệu tham khảo:
[1] Freud, S. (1912). The dynamics of transference. In J. Strachey (Ed. & Trans.), The standard edition of the complete psychological works of Sigmund Freud (Vol. 12, pp. 97-108). Hogarth Press.
[2] Gelso, C. J., & Hayes, J. A. (1998). The psychotherapy relationship: Theory, research, and practice. John Wiley & Sons Inc.
[3] McWilliams, N. (2011). Psychoanalytic diagnosis: Understanding personality structure in the clinical process. Guilford Press.
[4] Andersen, S. M., & Glassman, N. S. (1996). Responding to significant others when they are not there: Effects on interpersonal inference, motivation, and affect. In R. M. Sorrentino & E. T. Higgins (Eds.), Handbook of motivation and cognition (Vol. 3, pp. 262-321). Guilford Press.
[5] Greenson, R. R. (1967). The technique and practice of psychoanalysis. International Universities Press.
[6] Hayes, J. A., Gelso, C. J., & Hummel, A. M. (2011). Managing countertransference. Psychotherapy, 48(1), 88-97.
[7] Gabbard, G. O. (2016). Long-term psychodynamic psychotherapy: A basic text. American Psychiatric Pub.
